Bilim, yüzyıllardır üniversiteler, araştırma kurumları ve özel fonlarla desteklenen merkezi yapılar tarafından yönlendirildi. Ancak günümüzde bilimsel araştırmaların finansmanı, yayın süreçleri ve erişilebilirliği konusunda ciddi eleştiriler bulunuyor.
Akademik kaynakların yüksek maliyetleri, araştırma verilerine sınırlı erişim ve fon dağılımında ortaya çıkabilecek adaletsizlik, bilimsel bilginin yalnızca belirli çevrelerin kontrolünde olmasına neden oluyor. Bu durum, bilimin bilgiyi herkes için ulaşılabilir ve şeffaf kılma asıl amacına gölge düşürebiliyor. Tam da bu noktada, merkeziyetsiz bilim (DeSci) devreye giriyor.
Blok zinciri teknolojisinin sağladığı şeffaflık ve güvenilirlik ile bilimsel süreçleri daha adil ve erişilebilir hale getirmeyi amaçlayan bu yeni paradigma, araştırmacılara finansman bulma, verilerini açık bir şekilde paylaşma ve yayın sürecini demokratikleştirme imkânı tanıyor. Peki, merkeziyetsiz bilim nedir, nasıl çalışıyor ve akademik dünyada nasıl bir dönüşüm yaratabilir? İşte bu yazıda, DeSci’nin bilimsel ekosistemi nasıl kökten değiştirebileceğini keşfedeceğiz.
DeSci Nedir?
Merkeziyetsiz Bilim (DeSci), bilimsel araştırmaların finansman, yürütme ve yayımlama süreçlerini blok zinciri ve akıllı kontratlar aracılığıyla merkeziyetsizleştiren bir yaklaşımdır. Geleneksel sistemde fonlama ve yayın süreçleri belli kurumların kontrolündeyken, DeSci sayesinde bilim insanları topluluklardan doğrudan destek alabilir ve araştırmalarını açık, şeffaf ve erişilebilir şekilde paylaşabilir.
Bu süreçte Merkeziyetsiz Otonom Organizasyonlar (DAO’lar) önemli bir rol oynar. DAO’lar, araştırmaların demokratik olarak fonlanmasını sağlarken, bilgiyi herkesin erişimine sunar. Böylece DeSci, bilimi daha adil, şeffaf ve kapsayıcı hale getirir.
Geleneksel Bilim ile Merkeziyetsiz Bilim Arasındaki Farklar
Geleneksel bilim, merkezi kurumlar tarafından finanse edilen, yayın süreçleri belirli otoritelerin kontrolünde olan bir yapıyken; merkeziyetsiz bilim (DeSci), blok zinciri ve akıllı kontratlar aracılığıyla daha şeffaf, adil ve erişilebilir bir bilimsel ekosistem sunar. İşte iki sistem arasındaki temel farklar:
| Kriter | Geleneksel Bilim | Merkeziyetsiz Bilim (DeSci) |
| Finansman | Devlet, özel şirketler ve akademik kurumlar tarafından sağlanır. | Topluluk destekli, DAO’lar ve blok zinciri tabanlı fonlama kullanılır. |
| Erişilebilirlik | Akademik kaynaklar genellikle ücretli ve erişimi kısıtlı olabilir. | Açık erişimli ve herkesin ulaşabileceği bir yapı sunar. |
| Şeffaflık | Yayın süreçleri ve fon dağılımı merkezi otoriteler tarafından yönetilir. | Akıllı kontratlar sayesinde süreçler şeffaf ve izlenebilirdir. |
| Yayın Süreci | Hakem değerlendirme süreci kapalı ve uzun sürelidir. | Topluluk odaklı, daha hızlı ve şeffaf bir değerlendirme süreci bulunur. |
| Karar Mekanizması | Üniversiteler, devletler ve yayıncılar belirleyicidir. | DAO’lar aracılığıyla bilim insanları ve topluluklar söz sahibidir. |
DeSci Coinleri Nedir?
Bu yazının yazıldığı tarih (11 Mart 2025) göz önünde bulundurulduğunda, merkeziyetsiz bilim (DeSci) alanında coingecko.com tarafından oluşturulan Decentralized Science (DeSci) Coin’ler sayfasında piyasa değerine göre en büyük 5 kripto varlık şu şekilde sıralanabilir.
- OriginTrail (TRAC): Yapay zeka (AI) tarafından kullanılan bilgilerin kökenini, bütünlüğünü ve doğrulanabilirliğini sağlamak için oluşturulmuştur.
- Bio Protocol (BIO): Hasta, bilim insanı ve biyoteknoloji profesyonelleri topluluklarına, tokenleştirilmiş biyoteknoloji projelerini ve fikri mülkiyeti toplu olarak finanse etme, inşa etme ve sahip olma yeteneği vererek biyoteknolojiyi hızlı hale getirmek için oluşturulmuştur.
- AxonDAO Governance Token: Biyometrik yapay zekadan faydalanarak merkeziyetsiz bilim projeleri oluşturmak, bu projeleri desteklemek ve finansa etmek için tasarlanmıştır.
- Hippocrat (HPO): Sağlık verilerinin güvenli yönetimini ve hasta merkezli veri ekonomisini destekleyen merkeziyetsiz bir sağlık platformudur.
- Researchcoin (RSC): Akademik araştırmaları teşvik etmek ve hızlandırmak için kullanılan blok zinciri tabanlı bir ödüllendirme sistemidir.
*Bu varlıkların piyasa değerine göre zaman içerisinde farklılık gösterebileceğini hatırlamak gerekir.
DeSci’nin Kullanım Alanları
Merkeziyetsiz bilim (DeSci), araştırma finansmanından veri yönetimine kadar birçok alanda bilimsel süreçleri daha şeffaf ve erişilebilir hale getirmeyi amaçlar. Bu bölümde, DeSci’nin farklı kullanım alanlarını ve sağladığı yeniliklere kısaca bir göz gezdireceğiz.
Finansman ve Hibe Süreçlerinde Şeffaflık
Geleneksel bilimsel araştırmaların finansmanı, devlet kurumları, özel şirketler ve büyük akademik kuruluşlar tarafından sağlanır. Ancak bu fonlar, belirli öncelikler ve politikalar doğrultusunda dağıtıldığından, bazı projeler önyargılar nedeniyle geri plana itilebilir veya yeterli desteği bulamayabilir. Bu durum, özellikle yenilikçi veya alışılmışın dışında araştırmaların finansman bulmasını zorlaştırır.
Merkeziyetsiz bilim (DeSci) ise DAO tabanlı hibe sistemleri sayesinde bilim insanlarının doğrudan topluluklardan fon almasına olanak tanır. Blok zinciri tabanlı bu sistemde fonlama süreçleri şeffaf bir şekilde yürütülür ve kararlar merkezi otoriteler yerine topluluğun katılımıyla alınır. Böylece araştırmacılar, projelerini önyargılardan bağımsız olarak sunabilir ve destek bulma şanslarını artırabilirler.
Bilimsel Yayıncılıkta Açıklık ve Erişim
Geleneksel akademik yayıncılık sistemi, araştırmaları genellikle ücretli kaynaklarda yayılayabilir ve bu durum, bilimsel bilginin yalnızca belirli bir kesim tarafından erişilebilir olmasına yol açar. Üniversiteler veya araştırma kurumları, yüksek abonelik ücretleri ödeyerek bu kaynaklara ulaşabilirken, bireysel araştırmacılar ve bağımsız meraklılar için bu bilgilere erişim oldukça sınırlıdır. Bu kısıtlamalar, bilimin ilerlemesini yavaşlatabilir ve bilgiye eşit erişim ilkesine ters düşebilir.
Merkeziyetsiz bilim (DeSci), blok zinciri tabanlı yayıncılık ile bilimsel makaleleri açık ve erişilebilir hale getirmeyi amaçlar. Blok zincirine kaydedilen çalışmalar, değiştirilemez ve sansüre dayanıklı olurken, araştırmacılar da verilerini doğrudan paylaşarak küresel ölçekte bilgiye erişimi artırabilir. Böylece bilimin, belirli otoritelerin kontrolünde değil, tüm insanlığın ortak mirası olarak yaygınlaşması sağlanır.
Verilerin Sahipliği ve Güvenilirliği
Geleneksel bilimsel araştırmalarda veriler genellikle merkezi veri tabanlarında saklanır. Ancak bu sistemde verilerin manipüle edilmesi, değiştirilmesi veya yetkisiz erişimle güvenilirliğinin zedelenmesi ihtimali her zaman vardır. Özellikle ticari veya politik çıkarlar doğrultusunda yapılan değişiklikler, bilimsel süreçlerin şeffaflığını ve doğruluğunu tehlikeye atabilir.
Merkeziyetsiz bilim (DeSci), verileri blok zinciri üzerinde saklayarak bu riskleri ortadan kaldırmayı hedefler. Blok zinciri teknolojisi sayesinde bilimsel veriler değiştirilemez, izlenebilir ve herkes tarafından doğrulanabilir hale gelir. Bu, araştırmaların güvenilirliğini artırırken, bilim insanlarının çalışmalarını sansür veya manipülasyon tehdidi olmadan paylaşmasına olanak tanır. Böylece bilimsel bilgi, merkezi otoritelerin kontrolünden bağımsız, güvenli ve şeffaf bir şekilde korunur.
DeSci’nin Temel Bileşenleri Nelerdir?
DeSci’yi mümkün kılan temel bileşenleri ve bunların bilim dünyasına etkilerini kısaca bir bakalım.
Blok Zinciri ve Akıllı Kontratlar
Blok zincir ve akıllı kontratlar, merkeziyetsiz bilimin (DeSci) temel yapı taşlarından biridir. Akıllı kontratlar, araştırma fonlarının belirlenen kriterlere göre otomatik olarak ve adil bir şekilde dağıtılmasını sağlar. Böylece fonlama süreçlerinde aracıların etkisi azalır ve bilim insanları projelerini topluluk desteğiyle şeffaf bir şekilde finanse edebilir.
Ayrıca, bilimsel yayın süreçleri de blok zinciri üzerinde on-chain oylamalarla yönetilebilir. Bu sistem, araştırmaların değerlendirme sürecini daha şeffaf ve tarafsız hale getirerek bilimsel bilginin merkezi otoriteler yerine topluluk tarafından doğrulanmasını mümkün kılar. Böylece, bilimsel yayıncılık süreci daha demokratik, güvenilir ve erişilebilir bir yapıya kavuşur.
DAO’lar ( Merkeziyetsiz Otonom Organizasyonlar)
DAO’lar (Merkeziyetsiz Otonom Organizasyonlar), bilimsel toplulukların fon yönetimi ve karar alma süreçlerini merkeziyetsiz hale getirmesini sağlar. Geleneksel yapıda, araştırma projelerine ayrılan fonlar genellikle belirli kurumlar tarafından kontrol edilirken, DAO’lar sayesinde bu süreç topluluk üyelerinin katılımıyla daha şeffaf ve adil bir şekilde yönetilebilir. Böylece araştırmacılar, fonlama ve proje yönlendirme süreçlerine doğrudan dahil olabilir.
NFT ve Tokenizasyon
NFT ve tokenizasyon, merkeziyetsiz bilimin (DeSci), bilim insanlarına yeni finansman modelleri sunmasını sağlayan önemli bileşenlerdendir. Akademik makalelerin NFT olarak tokenize edilmesi, araştırmacılara çalışmalarını doğrudan sahiplenme ve fon toplama imkânı tanır. Bu sayede bilim insanları, aracı kurumlara bağlı kalmadan keşiflerini desteklemek için topluluklardan veya bireysel yatırımcılardan finansman alabilir.
Ayrıca, bilimsel araştırmalar token ekonomisi ile daha sürdürülebilir hale getirilebilir. Örneğin, belirli bir araştırma projesine katkı sağlayan bilim insanları, destekçileri veya değerlendiriciler, proje kapsamında üretilen tokenlar ile ödüllendirilebilir. Böylece bilimsel ilerleme teşvik edilirken, araştırmaların daha şeffaf ve katılımcı bir şekilde yürütülmesi sağlanır.
Merkeziyetsiz Bilimin Gerçek Hayattaki Örnekleri
Günümüzde bu vizyonu hayata geçiren çeşitli projeler bulunuyor. VitaDAO ve Molecule ismini taşıyan projeler, merkeziyetsiz bilimin yürütüldüğü ortamlara örnek olarak verilebilirler. Bu projeler, kısaca şu şekilde tanımlanabilir.
- VitaDAO: Yaşlanma ve uzun ömür araştırmalarına odaklanan bu DAO, bilim insanlarının topluluk desteğiyle fon bulmasına ve projelerini yürütmesine olanak tanır. Blok zinciri tabanlı yönetişim modeli sayesinde, araştırmaların hangi alanlara yönlendirileceği topluluk oylamalarıyla belirleniyor. Bu model, bilimin daha açık, iş birliğine dayalı ve sürdürülebilir bir yapıya kavuşmasını sağlıyor.
- Molecule: Bilimsel araştırmaların finansman süreçlerini merkeziyetsiz hale getirmeyi amaçlayan bir platformdur. Araştırmacılar, projelerini NFT olarak tokenize edebilir ve doğrudan topluluktan fon toplayabilir. Bu sistem, özellikle geleneksel fon kaynaklarına erişimi kısıtlı bilim insanları için önemli bir çözüm sunar.
DeSci’nin Geleceği ve Karşılaşabileceği Zorluklar
Merkeziyetsiz finans tarafında nasıl bir gelecek olabileceğine ve bu alanda ilerleyen zamanlarda karşılaşılabilecek zorlukları da göz önünde bulundurmak gerekir.
Gelecekteki Potansiyel Nasıl?
Merkeziyetsiz bilim (DeSci), gelecekte geleneksel akademik sistemlere alternatif veya tamamlayıcı bir model olarak konumlanabilir. Blok zinciri teknolojisi sayesinde araştırmaların fonlanması, yürütülmesi ve yayımlanması daha şeffaf hale gelirken, bilim insanları da merkezi otoritelerden bağımsız olarak çalışmalarını sürdürebilir.
Ayrıca, DeSci’nin sunduğu herkese açık veri paylaşımı, adil fon dağıtımı ve küresel iş birliği olanakları, bilimsel ilerlemeyi hızlandırabilir. Bu sistem, araştırmacılar arasında sınırları ortadan kaldırarak disiplinler arası projelerin daha etkin bir şekilde hayata geçirilmesini sağlayabilir. Eğer benimsenme süreci başarılı olursa, merkeziyetsiz bilim ekosistemi, bilginin özgürce paylaşılmasını teşvik eden, yenilikçi ve sürdürülebilir bir yapı oluşturabilir.
Zorluklar ve Engeller Neler Olabilir?
- Regülasyonlar: Hükümetlerin DeSci projelerine nasıl yaklaşacağı henüz netleşmiş değil.
- Geleneksel Akademik Sistemlerin Direnci: Üniversiteler ve büyük yayıncılar, merkeziyetsiz bilim modellerine karşı direnç gösterebilir.
- Teknik Zorluklar: Blok zinciri ve DeFi uygulamalarının akademik süreçlerle entegrasyonu karmaşık olabilir.
